De link tussen de nieuwe aanwinst van Musea Brugge en het oeuvre van Jan van Eyck

Musea Brugge kocht recent een zeldzaam paneelschilderij aan van een navolger van Jan van Eyck. Het schilderij kan rechtstreeks gelinkt worden aan de werkplaats van Jan van Eyck. 

Onderzoek

Het dendrochronologisch onderzoek van de houten drager toonde aan dat de oudste jaarring van het eiken paneel van 1387 dateert en dat het paneel vanaf de tweede decennia van de vijftiende eeuw beschilderd kon worden, tijdens het leven van Van Eyck of kort na diens overlijden in 1441.  Het werk stelt de tronende Maria met kind in een binnenkamer voor. De anonieme schilder baseerde zijn compositie op elementen van telkens verschillende werken van Jan van Eyck en diens atelier, waaruit men moet concluderen dat hij minstens toegang had tot werkplaatstekeningen van de Brugse meester, en dat hij vermoedelijk zelfs een tijdje in diens werkplaats in Brugge verbleef.

Duidelijk connectie met van Eyck

Onderzoek bevestigt hoe nauw de banden tussen de nieuwe aanwinst en het oeuvre van Jan van Eyck zijn. Zo gaan bijvoorbeeld de positie van het kindje Jezus en de plooienval van de mantel van de Maagd terug op de originele toestand van het middenpaneel van Jan van Eycks triptiek van 1437 in Dresden. De huidige toestand werd in het midden van de negentiende eeuw door de romantische kunstschilder Eduard Bendemann geschilderd over een plek waar de originele verf verloren was. De oorspronkelijke houding van de twee figuren - die dus overeenkomt met de nieuwe aanwinst - is gekend door een vijftiende-eeuwse zilverstifttekening uit Leipzig. 

De troon van de Maagd, die met de twee leeuwen op de wanden verwijst naar de troon van Koning Salomon, gaat dan weer terug op de Lucca-Madonna die Jan van Eyck rond 1435 schilderde. De positie van Maria's hoofd, haar krullen en het blauwe kleed onder de rode mantel zijn net als het brokaatpatroon op het doek van leer gebaseerd op de 'Maria met Kind en Kannunik Joris van der Paele' van Jan van Eyck uit het Groeningemuseum.

Jan van Eyck, Madonna met kanunnik Joris van der Paele, 1436

Andere elementen op de nieuwe aanwinst, zoals bijvoorbeeld de stoel met daarop een metalen plaat en koperen schaal, de boeken en potten in de nis rechts van de Maagd of het uitzicht op een landschap, vindt men terug op werken die men aan de werkplaats of medewerkers van Jan van Eyck toeschrijft, zoals de zogenaamde 'Ince Hall Madonna' of de Madonna van Covarrubias (Museo di Colegiata San Cosmas y Damian. 

The Virgin and Child, mid 15th century-late 15th century, National Gallery of Victoria, Melbourne

Eerder dit jaar verrichte het Vlaams onderzoekscentrum voor de Kunst van de Bourgondische Nederlanden materiaaltechnisch onderzoek. Hieruit bleek dat de onderliggende tekening van Maagd en kind stilistisch bijzonder dicht aansluiten bij de typische manier hoe Jan van Eyck de figuren op de Van der Paele Madonna ondertekende door middel van dunne 'hachuren', om op die manier hun volume aan te duiden. 

Jan van Eyck, Ondertekening Maria met Kind en Kannunik Van der Paele, Infrarroodreflectogram

Anoniem navolger/medewerker van Jan Van Eyck, Ondertekening Maria met kind, Infraroodreflectogram

Naast die fijne 'Eyckiaanse' penseelondertekening is de tekening zowel onder het landschap links als onder de boeken op de rechterkant van het paneel bijzonder schetsmatig, geroutineerd en ondertekend.

Anoniem navolger/medewerker van Jan Van Eyck, Ondertekening Maria met Kind, Infrarroodreflectogram

Meerdere wijzingen (zogenaamde 'pentimenti') in de ondertekening tonen aan dat de anonieme kunstenaar tijdens het schilderen van gedachten wisselde en de compositie veranderde: zo werd onder meer de houding van het hoofd van het kindje Jezus veranderd en waren ogen, neus en mond van Maria oorspronkelijk meer links gepositioneerd. 

Anoniem navolger/medewerker van Jan Van Eyck, Ondertekening Maria met Kind, Infrarroodreflectogram

De typologie van het gelaat van de Maagd en de details van de landschapsachtergrond doen denken aan schilders uit het Zuiden van Duitsland. Het lijkt dat deze anonieme kunstenaar oorspronkelijk uit Duitsland afkomstig was, in Brugge belandde en in de late jaren 40 van de vijftiende eeuw terechtkwam in Brugge in de werkplaats van Jan van Eyck. Mogelijk was dat zelfs pas na de dood van de meester.

Bonaparte

De oorspronkelijke eigenaar van het paneel is onbekend en ook over de originele functie is niets gekend. Vermoedelijk versierde het schilderij een klein altaar en diende het voor privédevotie. De vroegst bekende eigenaar was Lucien Bonaparte, de broer van Napoleon die het in 1816 verkocht onder de naam Lucas van Leyden. Een historische prent in de veilingcatalogus toont de toenmalige toestand van het paneel, dat gedeeltelijk door een latere hand overschilderd was. Die toestand is ook nog van een foto van het begin van de 20de eeuw bekend, die in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium bewaard wordt.

Toestand voor 1909, archief KIK/IRPA

In 1909 werd het paneel door de Engelse Bruggeling en specialist van Vlaamse Primitieven W.H. James Weale voor het eerst in het Burlington Magazine gepubliceerd als werk van een medewerker of navolger van Jan van Eyck. De reproductie van het schilderij in dit artikel toont aan dat de zestiende-eeuwse overschilderingen al verwijderd waren, en dat vermoedelijk tijdens die behandeling de toplagen van het originele hoofd van de Maagd werden beschadigd. Het schilderij was toen eigendom van de familie Simpson Carson in Londen, wiens afstammelingen het via de Engelse kunsthandel aan Stad Brugge verkochten. 

Toestand in 1909, archief KIK/IRPA

Het schilderij wordt in de komende maanden verder onderzocht en geconsolideerd en zou deel uitmaken van de focustentoonstelling Jan van Eyck in Brugge die in het voorjaar 2020 in het Groeninge te zien is.